200 jaar Kierkegaard

Gerrit Glas

'Het zelf is een verhouding die zich tot zichzelf verhoudt en in dit zich tot zichzelf verhouden, verhoudt het zich tot iets buiten zichzelf.'

Søren Kierkegaard (1813-1855)

"Wat is een mens? Er zijn veel pogingen gedaan die vraag te beantwoorden, over het algemeen zonder veel succes. Wie Kierkegaards definitie volgt, snapt ook waarom die pogingen mislukten. Het 'zelf' is een onterechte verzelfstandiging. Het wezenlijke van de mens ligt niet in de aanwezigheid van een bepaalde eigenschap, maar daarin dat hij zich tot zichzelf verhoudt. En dat ik mij tot mijzelf kan verhouden wordt mogelijk gemaakt en gedragen door de verhouding tot de ander. Het mooie van zijn definitie is dat die open staat voor wat buiten mijzelf ligt. In onze tijd en cultuur lijkt die openheid te verdwijnen. Het 'zelf' is tot zelfstandige categorie uitgeroepen. Zelfverwerkelijking en zelfbeschikking zijn doel in zichzelf geworden. De wezenlijke verhouding tot de ander blijft uit beeld.
Onverbondenheid is een sleutelbegrip van deze tijd. Waar Kierkegaard de fundamentele openheid van het 'zelf' juist in stand houdt en erop wijst dat we aan onszelf niet genoeg hebben, geloven we nu dat wij alles wél 'zelf' in de hand hebben en dat alles alleen maar draait om beheersing en genot. Onze tijd is zelfgenoegzaam en narcistisch. Media suggereren dat het er niet toe doet wie je bent, maar hoe je overkomt. 'Ik ben toch wel een enorme sukkel als ik het niet red', zeggen ze dan als ze het in deze arena tegen anderen afleggen. Ze denken dat ze het allemaal zelf moeten doen. Het is natuurlijk krenkend om te ervaren dat je een ander nodig hebt, niet alleen als middel voor te bereiken doelen, maar om te kunnen bestaan. Toch lijkt mij dat een belangrijk besef.
Misschien is het een gevolg van de secularisatie dat wij de vanzelfsprekende binding met datgene buiten onszelf kwijt zijn. Wat je ziet, is een soort onvermogen om elkaar nog te bereiken. Veel mensen lijden eronder dat zij op een dieper niveau geen contact meer hebben met anderen. Niet alle psychiatrische problemen zijn levensproblemen, maar op de achtergrond spelen die wel vaak mee.
Ik denk niet dat er gemakkelijke antwoorden zijn, maar de eerste stap bestaat er wel uit dat je je bewust wordt van je eigen ellende. De essentie van het christelijk geloof is dat je die leegte of die ellende zelf niet kunt oplossen en dat je je desondanks aanvaard weet, door anderen en uiteindelijk door God. De christelijke traditie waar Kierkegaard zich bij aansluit, leert vanaf Augustinus dat we het niet aan onszelf te danken hebben dat ons tekort door God ongedaan wordt gemaakt. Dat heeft met liefde te maken, denk ik. Liefde is zichzelf wegschenken, niet iets doen waar je zelf beter van wordt, maar je bestaan aan een ander geven."
Yoram Stein

Uit: Trouw, 25-11-2002.