De literaire oogst van 2009

De mooiste boeken van 2009:

1. Nop Maas – Gerard Reve. Kroniek van een schuldig leven 1. De vroege jaren 1923-1962 (2009)

Het eerste deel van de biografie over Gerard Reve, met als hoogtepunt de beschrijving van Reves huwelijk met de dichteres Hanny Michaelis. Dit gedeelte van de biografie komt het meest tot leven, niet in het minst door de informatie die biograaf Nop Maas van Hanny Michaelis zelf kreeg. Reve worstelt met zijn homoseksualiteit en zit jarenlang in de 'ontkenningsfase'. Michaelis, voor wie de dan nog meestal vrolijke en krachtige Reve, na het vergassen van haar ouders in Sobibor, een reddingsboei vormt, duldt het en wil met Reve getrouwd blijven, hoewel hij vaak wekenlang in Engeland verblijft en daar avonturen beleeft. Mooi is dat de symbiose tussen Reve en Michaelis zo sterk is, dat ze ook na hun scheiding hun hele leven bevriend blijven.

2. M. Vasalis en Geert van Oorschot – Briefwisseling 1951-1987 (2009)

Vasalis publiceerde drie veelgelezen dichtbundels, in 1940, in 1947 en 1954, waarvoor ze in 1982 de P.C. Hooftprijs kreeg. Ze werkte het grootste gedeelte van haar leven als kinderpsychiater in Groningen en Assen. Voor poëzie schreven bleef, met een drukke baan en een gezin, weinig tijd over. De vriendschap met haar uitgever Geert van Oorschot, die haar steeds tot schrijven probeert aan te zetten, blijft tot zijn dood in 1987 bestaan. Ontroerend is de laatste levensfase van Van Oorschot, waarin zijn vrouw Hillie al gestorven is, hij gebrouilleerd is met zijn zoon en opvolger Wouter, hij verliefd raakt op de actrice Linda van Dyck en, als hij afscheid genomen heeft van de uitgeverij die zijn levenswerk is, eenzaam in zijn grote huis in Baambrugge woont, kanker krijgt en sterft. Vasalis zegt hem in haar brieven onverbloemd de waarheid, maar is ook een onvoorwaardelijke vriendin. Door deze laatste brieven één van de mooiste briefwisselingen die ik ooit las.

3. Kazuo Ishiguro – Versluierde heuvels (A pale view of hills, 1982)

Een roman die ik kocht in het boekenstadje Redu in de Belgische Ardennen en op de laatste dag van mijn vakantie in één dag uitlas. Van Ishiguro, die sinds zijn vijfde in Engeland woont, las ik eerder De rest van de dag (The remains of the day, 1989), een door-en-door Engelse roman. Versluierde heuvels is door-en-door Japans. Het verhaal speelt zich grotendeels af in het naoorlogse Japan, in een door bommen deels verwoeste stad. Met het langzaam verdwijnen van de traditionele Japanse cultuur en opvoeding, die een kritiekloos volgen van keizer Hirohito mogelijk maakten, blijken ook culturele verworvenheden verloren te gaan waarvoor de langzaam oprukkende westerse cultuur geen verbetering vormt. Het knappe van Ishiguro is dat hij deze ontwikkeling niet benoemt of beschrijft, maar in de dialogen en de karaktertekening van de hoofdpersonen het verschil in mentaliteit duidelijk maakt tussen de vooroorlogse generatie Japanners en hun kinderen.

4. Pierre Michon - Rimbaud, de zoon (Rimbaud, le fils, 1991)

Pierre Michon probeert de 19e eeuwse dichter Arthur Rimbaud, met de weinige biografische gegevens en foto's die er van hem bekend zijn, tot leven te wekken, door de lacunes in zijn biografie op suggestieve wijze in te vullen en de meer dan bekende feiten op een andere manier te duiden of met elkaar in verband te brengen. Michon rijgt zinnen aan elkaar als kralen aan een ketting, waardoor je als lezer in hoog tempo doorleest. Soms is het noodzakelijk een alinea opnieuw te lezen, want Michons proza is niet gemakkelijk. Een zeer welkome aanvulling van de literatuur over het mysterieuze wonderkind Rimbaud.

Ensor-jaar

Tot 4 februari is in het Musée d'Orsay in Parijs een overzichts-tentoon-stelling te zien van het werk van de Belgische schilder James Ensor (1860-1949). Er hangen maar liefst honderdtwintig van zijn werken. Ik moet me erg inhouden om niet alleen voor deze tentoonstelling op en neer te reizen naar Parijs. Gelukkig breekt in 2010 het Ensor-jaar aan en is er in België een drietal interessante tentoonstellingen te zien. In het nieuwe Mu.ZEE in Oostende is vanaf 13 februari Bij Ensor op bezoek te zien, in Brussel in Bozar vanaf juni een tentoonstelling waarover nog niet zoveel bekend is en vanaf 16 oktober in Gent Hareng-Saur: Ensor en hedendaagse kunst, een co-productie van het Museum voor Schone Kunsten en het S.M.A.K.

Het hier afgebeelde schilderij Squelettes se disputant d’un hareng-saur (1881) is in zijn radicale moderniteit vergelijkbaar met de gedichten die de Duitse expressionistische dichter Gottfried Benn niet veel later schreef over zijn belevenissen als patholoog-anatoom in het lijkenhuis van Berlijn. Ensor vond zijn inspiratie bij maskers, chinoiserieën en (delen van) skeletten, die aanspoelden op het strand van zijn woonplaats Oostende. Een 'hareng saur' is een gerookte haring, uitgesproken klinkt het als 'art Ensor'. Skeletten die vechten om Ensors kunst. Ik denk dat de kunstenaar hier zijn critici heeft afgebeeld, maar het schilderij laat ook andere interpretaties toe. Volgens Ensor was de kracht van de 'fantastische kunst', dat het een geheim bevat, een enigma dat in zijn grijnzende duisternis blijft voortbestaan.